डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर | Dr. Babasaheb Ambedkar

जन्म

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा जन्म 14 एप्रिल 1891 मध्ये मध्यप्रदेशातील महू या लहानशा गावात झाला. महू हे शहर भारतातील सर्वात प्रतिष्ठित नेते डॉ. बी.आर. आंबेडकर यांच्या ऐतिहासिक मुळांची साक्ष देते. महू येथील आंबेडकरांच्या सुरुवातीच्या जीवनाने त्यांच्या परिवर्तनवादी प्रवासाचा पाया घातला.महू हे शहर आता डॉ. आंबेडकर नगर म्हणून ओळखले जाते. हे शहर या दूरदर्शी नेत्याचा वारसा जपत आहे. महू हे अशा माणसाच्या जन्मस्थानाचा दाखला आहे ज्याच्या क्रांतिकारी कल्पना आणि न्यायाचा अथक प्रयत्न पिढ्यानपिढ्या प्रेरणा देत आहे.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे शिक्षण

सामाजिक भेदभावामुळे तरुण भीमरावांना त्यांच्या सुरुवातीच्या काळात शिक्षणात प्रवेश मिळवण्यात आव्हानांचा सामना करावा लागला. त्यांनी आपल्या सुरुवातीच्या शिक्षणात विविध स्थानिक शाळांमध्ये प्रवेश घेतला, अनेकदा त्याच्या जातीमुळे भेदभावाचा सामना करावा लागला. पण अनेक अडचणींचा सामना करूनही त्यांनी आपले शिक्षण चालूच ठेवले.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे प्रारंभिक शिक्षण त्यांच्या मुळ गावी म्हणजेच महू येथे झाले. 1907 मध्ये त्यांनी मुंबई येथील एल्फिन्स्टन हायस्कूलमधून मॅट्रिकचे शिक्षण पूर्ण केले. त्याच्या या उत्कृष्ट शैक्षणिक कामगिरीने त्यांना सयाजीराव गायकवाड यांची 25 रुपये स्कॉलरशिप मिळाली आणि ही स्कॉलरशिप घेऊन त्यांनी एल्फिन्स्टन कॉलेज मध्ये प्रवेश घेतला. 1912 साली त्यांनी अर्थशास्त्र आणि राज्यशास्त्र या विषयातून एल्फिन्स्टन कॉलेज मधून पदवी घेतली. तसेच त्यांनी मुंबईतील शासकीय विधी महाविद्यालयात कायद्याचे शिक्षण घेतले कायद्याची पदवी म्हणजेच (LL.D.) मिळवली. पुढे त्यांनी परदेशात पदव्युत्तर शिक्षण घेतले. 1915 साली त्यांनी कोलंबिया विद्यापीठातून अर्थशास्त्र विषयात MA ची पदव्युत्तर पदवी धारण केली. यामध्ये त्यांचा विषय होता ‘प्राचीन भारतातील व्यापार’. ‘नॅशनल डिव्हीडंट ऑफ इंडिया’ या विषयातून त्यांनी कोलंबिया या विद्यापीठातून1916 साली पीएचडी प्राप्त केली.1917 साली हा विषय ‘एवल्यूशन ऑफ प्रोविन्शियल फायनान्स इन ब्रिटिश इंडिया’ या नावाने ओळखला जात असे. पुढे त्यांनी लंडन विद्यापीठातून 1921 साली MSC पदवी प्राप्त केली. त्यानंतर, त्यांनी लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स (LSE) येथून D.Sc. (डॉक्टर ऑफ सायन्स) पूर्ण केली. 1923 मध्ये अर्थशास्त्रात (“द प्रॉब्लेम ऑफ द रुपी: इट्स ओरिजिन अँड इट सोल्युशन”) या त्यांच्या विषयात डॉक्टरेट पदवी प्राप्त करून , परदेशात अर्थशास्त्रात डॉक्टरेट पदवी मिळवणारे ते पहिले भारतीय बनले.1923 मध्ये त्यांनी बॅरिस्टर पदवी प्राप्त केली आणि तेव्हा पासून त्यांना बाबासाहेब नावाने ओळखण्यात येऊ लागले.

डॉ. बी.आर. आंबेडकरांचे शैक्षणिक यश केवळ वैयक्तिक विजय नव्हता तर त्यांनी सामाजिक सुधारणा आणि न्यायासाठी दिवाबत्ती म्हणून काम केले. त्यांची शैक्षणिक प्रतिभा आणि शिक्षणाप्रती बांधिलकी यांनी सामाजिक समस्यांवरील त्यांचा दृष्टीकोन तयार करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली, त्यांना जातिभेदाविरुद्ध लढण्यासाठी आणि उपेक्षितांच्या हक्कांसाठी वकिली करण्यास प्रेरित केले.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची राजकीय कारकीर्द

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या राजकीय प्रवासाला गती मिळाली कारण ते परदेशातून शिक्षण घेऊन भारतात आले आणि समाजात प्रचिलीत असणाऱ्या जाती आधारित भेदभावाचे साक्षीदार झाले. त्यांच्या या अनुभवामुळे सामाजिक असमानता नष्ट करण्याच्या दृढ निश्चयाला चालना मिळाली आणि त्यांचा राजकीय सहभाग वाढला. ते दलितांसाठी एक प्रमुख आवाज बनले.

1919 मध्ये डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर आणि व्ही.आर. शिंदे यांनी ‘साउथबरो कमिटी’समोर ‘फ्राँचायझी कमिटी’मध्ये सरकारच्या दृष्टिकोनाचे प्रतिनिधित्व करत साक्ष दिली व मतदान कमिटी तर्फे त्यांची निवड करण्यात आली. 1926 मध्ये, ते ‘कायडे मंडळा’चे सदस्य झाले, ज्याने विधिमंडळ आणि कायदेशीर बाबींमध्ये त्यांचा प्रारंभिक सहभाग दर्शविला.1928 मध्ये, डॉ. आंबेडकरांनी ‘सायमन कमिशन’समोर साक्ष दिली, ज्याने घटनात्मक समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी आणि अत्याचारितांच्या हक्कांसाठी वकिली करण्याची त्यांची वचनबद्धता दर्शविली.त्याच वर्षी, मुंबईत, त्यांनी ‘कायडे मंडळ’ मध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली, ‘महार वतन सुधारना विधेयक’ सादर केले, सामाजिक सुधारणेच्या उद्देशाने असलेल्या विधायी उपक्रमांबद्दलच्या त्यांच्या समर्पणावर जोर दिला.डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांनी 1930 ते 1932 मध्ये होणाऱ्या तिन्ही गोलमेज परिषदांना उपस्थिती दर्शवली. त्यांनी लंडन मधील गोलमेज परिषदेचे प्रतिनिधित्व केले होते जिथे भारतासाठी घटनात्मक सुधारांवर चर्चा होत होती. 1932 चा पुणे करार आंबेडकरांच्या राजकीय कारकीर्दीतील जलसंधारणाचा क्षण म्हणून उदयास आला. महात्मा गांधींशी झालेल्या वाटाघाटीमध्ये,दलितांना राखीव मतदारसंघ द्यावा की नाही या मुद्द्यावर हा करार होता. दलितांना प्रोटेस्टंट (Non-Confirmist) चा दर्जा मिळावा अशी मागणी त्यांनी केली.1942 ते 1946 या दरम्यान ते गव्हर्नर जनरलच्या मंत्रिमंडळात मजूर मंत्री म्हणून कार्यरत होते. 29 ऑगस्ट 1947 रोजी त्यांना मसुदा समितीच्या अध्यक्षपदी निवडून देण्यात आले आणि 1947 मध्ये पहिल्या मंत्रिमंडळामद्धे ते कायदेमंत्री बनले. त्यांनी 1948 मधे हिंदू कोड बिल मांडले. 1952 मध्ये शेड्युल कास्ट फेडरेशन पक्षाने 34 लोकसभेच्या जागा लढवल्या.आंबेडकर स्वतः उत्तर मध्य मुंबईतून लढले. परंतु काँग्रेस नेते नारायण सादोबा काजरोळकर यांच्याकडून त्यांना पराभव स्वीकारावा लागला.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी उभारलेले राजकीय पक्ष

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी 1936 मध्ये स्वतंत्र मजुर पक्ष (ILP) ची स्थापना केली. दलितांच्या हक्कासाठी पुढाकार घेऊन कामगार आणि पीडितांना राजकीय व्यासपीठ उपलब्ध करून देणे हे या पक्षाचे उद्दिष्ट होते. त्यानंतर त्यांनी अखिल भारतीय शेड्यूल कास्ट फेडरेशन या संस्थेची 18 जुलै 1942 रोजी स्थापना केली याची प्रेरणा त्यांना अप्पा दूराई यांच्याकडून मिळाली. 1942 ते 1952 या काळात या संस्थेचे अध्यक्ष एन शिवराज होते. 1956 मध्ये, डॉ. आंबेडकरांनी दलित आणि इतर उपेक्षित समुदायांच्या राजकीय आणि सामाजिक-आर्थिक हक्कांसाठी वकिली करण्याच्या उद्देशाने रिपब्लिकन पार्टी ऑफ इंडिया (RPI) ची स्थापना केली.जातिभेद, अस्पृश्यता आणि सामाजिक अन्याय या चिकाटीच्या समस्या सोडवण्यासाठी एक व्यासपीठ म्हणून आरपीआयची कल्पना करण्यात आली होती.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी स्थापन केलेल्या संस्था

डॉ.बी.आर. आंबेडकर, एक अग्रगण्य भारतीय कायदेतज्ज्ञ, समाजसुधारक आणि भारतीय राज्यघटनेचे प्रमुख शिल्पकार, यांनी समाजातील उपेक्षित वर्ग, विशेषत: अनुसूचित जाती (SC) आणि अनुसूचित जमाती (ST) यांच्या उन्नतीसाठी विविध संस्था स्थापन करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. डॉ. आंबेडकरांनी स्थापन केलेल्या काही उल्लेखनीय संस्थांवर एक नजर टाकूया:

1. बहिष्कृत हितकारिणी सभा (1924): ही डॉ. आंबेडकरांनी सुरू केलेल्या सुरुवातीच्या संस्थांपैकी एक होती. सभेचे उद्दिष्ट निराशाग्रस्त वर्गाचे कल्याण आणि विकासाला चालना देण्याचे होते.
2. समता सैनिक दल (1927): डॉ. आंबेडकरांनी अस्पृश्यांना लष्करी प्रशिक्षण देण्यासाठी आणि समता आणि सामाजिक न्यायाच्या विचारांना चालना देण्यासाठी समता सैनिक दलाची स्थापना केली.
3. स्वतंत्र मजूर पक्ष (द इंडिपेंडंट लेबर पार्टी )(1936): डॉ. आंबेडकरांनी दलितांचे हक्क आणि चिंता यावर विशेष लक्ष केंद्रित करून कामगार वर्गाच्या समस्या सोडवण्यासाठी स्वतंत्र मजूर पक्षाची स्थापना केली.
4. अनुसूचित जाती फेडरेशन (1942): या राजकीय पक्षाची स्थापना डॉ. आंबेडकरांनी अनुसूचित जातींच्या राजकीय हिताचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी केली होती.
5. द पीपल्स एज्युकेशन सोसायटी (1945): डॉ. आंबेडकरांनी सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या वंचित समुदायांमध्ये शिक्षणाचा प्रसार आणि जागरूकता पसरवण्यासाठी या संस्थेची स्थापना केली.
6. भारतीय बौद्ध महासभा (1950): बौद्ध धर्म स्वीकारल्यानंतर, डॉ. आंबेडकरांनी सामाजिक आणि आध्यात्मिक मुक्तीचे साधन म्हणून बौद्ध धर्माच्या शिकवणींचा प्रचार आणि प्रसार करण्यासाठी या संस्थेची स्थापना केली.
7. द बुद्धिस्ट सोसायटी ऑफ इंडिया (१९५५): या सोसायटीची स्थापना बौद्ध धर्माला पुढे नेण्यासाठी आणि त्याच्या तत्त्वांबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी करण्यात आली.
8. भारतीय जनसंघ (1956): डॉ. आंबेडकरांनी अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींच्या राजकीय समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी या राजकीय पक्षाची स्थापना केली.
9. डॉ. आंबेडकर कॉलेज (1958): मरणोत्तर, 1958 मध्ये, सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या वंचित लोकांना उच्च शिक्षणाच्या संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी त्यांच्या सन्मानार्थ, 1958 मध्ये, महाराष्ट्रातील नागपूर येथे महाविद्यालयाची स्थापना करण्यात आली.

या संस्था डॉ. बी.आर. भारतातील उपेक्षित समुदायांना भेडसावणाऱ्या सामाजिक, राजकीय आणि शैक्षणिक समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी आंबेडकरांचे बहुआयामी प्रयत्न. त्यांच्या योगदानाचा देशातील सामाजिक न्याय आणि समानतेसाठी सुरू असलेल्या संघर्षावर महत्त्वपूर्ण प्रभाव पडतो.

पत्रकारिता / वृत्तपत्र

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर एक विपुल लेखक आणि पत्रकार सुद्धा होते. त्यांच्या पत्राकरितेने त्यांच्या पत्रकारितेने शोषितांच्या हक्कांचे समर्थन आणि सामाजिक समस्यांचे निराकरण करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.

1. मूकनायक – आंबेडकरांनी 1920 मध्ये ‘मूकनायक’ साप्ताहिक चालू केले होते. दलित आणि इतर उपेक्षित समुदयांना आवाज देणे हे उद्दिष्ट होते. या वृत्तपत्राच्या शीर्शस्थानी संत तुकरामांचा अभंग होता. या वृत्तपत्राचे पहिले संपादक पांडुरंग नंदराम भटकर होते आणि दुसरे डॉ. आंबेडकर स्वत:
2. बहिष्कृत भारत – 1927 मध्ये आंबेडकरांनी इंग्रजी मध्ये बहिष्कृत भारत जर्नल सुरू केले. याच्या शीर्शस्थानी संत शिर्शस्थानी संत ज्ञानेश्वरांची ओवी होती. संपादक स्वत: आंबेडकर होते.
3. समता – डॉ. आंबेडकरांनी 1941 मध्ये “समता” साप्ताहिक सुरू केले, ज्याचा उद्देश समता आणि न्यायाच्या आदर्शांना चालना देण्याचा होता. समता ही सैनिक दलाचे मुखपत्र होते. देवराम विष्णु नाईक हे संपादक होते.
4. जनता – 1956 मध्ये आंबेडकरांनी “जनता” हे इंग्रजी वृत्तपत्र सुरू केले. याचेच पुढे जाऊन 1956 मधे प्रबुद्ध भारत नाव झाले.
5. प्रबुद्ध भारत (1956) – आंबेडकर हे भारतीय बौद्ध महासभेने सुरू केलेल्या “प्रबुद्ध भारत” या मासिक मासिकाशी देखील संबंधित होते. अखिल भारतीय दलित फेडरेशनचे मुखपत्र होते.

सत्याग्रह

सत्याग्रहात आंबेडकरांचा सहभाग, अहिंसक प्रतिकाराचा एक प्रकार, प्रामुख्याने सामाजिक न्याय आणि उपेक्षित समुदायांच्या, विशेषत: दलितांच्या हक्कांवर केंद्रित होता.

1. महाड सत्याग्रह – 20 मार्च 1927 मध्ये हा सत्याग्रह करण्यात आला. महाराष्ट्रातील महाड या शहरातील सार्वजनिक पाण्याच्या टाक्यांमध्ये अस्पृश्यांना प्रवेश मिळवण्याचा हक्क सांगण्याच्या उद्देशाने आंदोलन करण्यात आले. यालाच चवदार तळे सत्याग्रह असे म्हणतात.
2. मनुस्मृती दहन – 5 डिसेंबर 1927 रोजी हा सत्याग्रह करण्यात आला. याचे स्वागताध्यक्ष दिपू संभाजी गायकवाड हे होते. यामध्ये काही ब्राह्मण समाजाचे लोकं उपस्थित होते – डके बुवा(गणपत महादेव जाधव), बापूसाहेब गंगाधर सहस्रबुद्धे
3. कालाराम मंदिर सत्याग्रह – नाशिक, महाराष्ट्रात, आंबेडकरांनी 1930 मध्ये काळाराम मंदिर सत्याग्रहाचे नेतृत्व केले.काळाराम मंदिरात दलितांना प्रवेश आणि पूजा करण्याचा अधिकार प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला.
4. मुखेड सत्याग्रह – 1933 धार्मिक ग्रंथाच्या पारायाणासाठी.

शेतकऱ्यांसाठी केलेल्या योजना

आंबेडकरांनी 1929 मध्ये चिपळूण येथे शेतकरी परिषद आयोजित केली ज्याचे ते अध्यक्ष होते. देशाच्या सर्वांगीण प्रगतीसाठी शेतकऱ्यांसह ग्रामीण जनतेला सक्षम बनवणे महत्त्वाचे आहे, असा त्यांचा विश्वास होता. कोकणातील खोती बंद करण्यासाठी 1938 साली त्यांनी मोर्चा काढला. त्यांनी शेतकऱ्यांसाठी दमोधर खोरे योजना मांडली. शेतीचे राष्ट्रीयीकरण कसे करता येईल या बद्दल काही संकल्पना त्यांनी मांडल्या.

परिषदा

डॉ. बी आर आंबेडकरांनी अनेक परिषदा आयोजित केल्या आणि त्यामध्ये सक्रियपने सहभाग घेतला. जिथे त्यांनी विविध सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक समस्यांना संबोधित केले.1920 मध्ये त्यांनी मानगाव अस्पृश्य परिषद आयोजित केली होती ज्याचे अध्यक्ष ते स्वत: होते. 1922 मध्ये झालेल्या अस्पृश्यता परिषदेमध्ये त्यांनी सहभाग घेतला होता. 23 ऑक्टोबर 1935 रोजी झालेल्या येवला परिषदेत अस्पृश्यांना भेडसावणाऱ्या आर्थिक समस्यांवर लक्ष केंद्रित केले. ‘हिंदू म्हणून जन्मलो असलो तरी हिंदू म्हणून मरणार नाही’ अशा घोषणा दिल्या. डॉ. आंबेडकरांनी नागपुरात एक ऐतिहासिक परिषद आयोजित केली, जिथे त्यांनी 14ऑक्टोबर 1956 रोजी मोठ्या संख्येने अनुयायांसह बौद्ध धर्म स्वीकारला. त्यालाच धम्मचक्र परिवर्तन दिन असे म्हणतात.

शैक्षणिक संस्था

1. पीपल्स एज्युकेशन सोसायटी (PES): १९४५ मध्ये डॉ. आंबेडकरांनी पीपल्स एज्युकेशन सोसायटीची स्थापना केली. सामाजिक समानतेवर जोर देऊन समाजातील सर्व घटकांना दर्जेदार शिक्षण देणे हे PES चे उद्दिष्ट होते. उपेक्षित समुदायांच्या बौद्धिक आणि शैक्षणिक विकासाला हातभार लावणाऱ्या शैक्षणिक संस्था स्थापन करण्यात त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली.
2. मिलिंद महाविद्यालय, औरंगाबाद: १९४६ मध्ये डॉ. आंबेडकरांनी महाराष्ट्रातील औरंगाबाद येथे मिलिंद महाविद्यालयाची स्थापना केली. सामाजिकदृष्ट्या वंचित पार्श्वभूमीतील विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षणाच्या संधी उपलब्ध करून देण्याचा या महाविद्यालयाचा उद्देश होता.
3. सिद्धार्थ कॉलेज, मुंबई: डॉ. आंबेडकरांनी 1946 मध्ये मुंबईत सिद्धार्थ कला, विज्ञान आणि वाणिज्य महाविद्यालयाची स्थापना केली. अनुसूचित जाती आणि इतर उपेक्षित समाजातील विद्यार्थ्यांना सुलभ आणि दर्जेदार शिक्षण देणे हे महाविद्यालयाचे उद्दिष्ट होते.
4. डिप्रेस्ड क्लासेस एज्युकेशन सोसायटी, 1928

ग्रंथ संपदा

1. आत्मचरित्र = Waiting for a Visa
2. Annihilation of Caste (1937)
3. Thoughts on Pakistan (1940)
4. रानडे, गांधी आणि जीन्हा (1943)
5. Who were Shudras (1946)
6. The Problem of Rupee (1946)
7. The Untouchables (1948)
8. Buddha and his Dhamma (1957) अखेरचा ग्रंथ . मरणोत्तर प्रसिद्ध.

निधन

6 डिसेंबर 1956 रोजी आंबेडकर यांचे निधन झाले. भारतीय राज्यघटनेच्या मसुदा तयार करण्यात त्यांची महत्त्वपूर्ण भूमिका आणि सामाजिक न्याय आणि अप्रस्तुत गटांच्या हक्कांसाठी त्यांचा अविरत प्रयत्न पाहता, त्यांचे निधन देशाचे मोठे नुकसान होते.

Join our Telegram and WhatsApp channels dedicated to studying and preparing for the MPSC, UPSC and Banking exams. Stay ahead in your exam journey with valuable insights, expert tips and comprehensive study materials. Let’s achieve success together!
MPSC, UPSC आणि Banking परीक्षांचा अभ्यास आणि तयारी करण्यासाठी आमच्या समर्पित Telegram आणि WhatsApp चॅनेलमध्ये सामील व्हा. मौल्यवान अंतर्दृष्टी, तज्ञांच्या टिप्स आणि सर्वसमावेशक अभ्यास सामग्रीसह तुमच्या परीक्षेच्या प्रवासात पुढे रहा. चला एकत्र यश मिळवूया!
Telegram Channel || WhatsApp Channel