Savitribai Phule : या दिवशी सावित्रीबाई फुले यांच्याबद्दल माहिती जाणून घेऊयात.
भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका, समाजसुधारक आणि कवयित्रींपैकी एक असलेल्या सावित्रीबाई फुले यांनी त्यांचे पती ज्योतिराव फुले यांच्यासमवेत भारतातील विशेषतः महाराष्ट्रात महिलांचे अधिकार सुधारण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. तिला भारतातील महिला हक्क चळवळीतील एक नेता म्हणून ओळखले जाते, ती जात आणि लिंगावर आधारित भेदभाव आणि अन्यायकारक वागणूक दूर करण्यासाठी सक्रियपणे काम करते.
जन्म
3 जानेवारी 1831 रोजी महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील नायगाव या गावात जन्मलेल्या सावित्रीबाई फुले या लक्ष्मी आणि पाटील यांच्या धाकट्या कन्या होत्या. माळी समाजातील तिला तीन भावंडे होती. सावित्रीबाईंनी वयाच्या 9 किंवा 10 व्या वर्षी ज्योतिराव फुले यांच्याशी विवाह केला आणि त्यावेळी निरक्षर असूनही त्यांनी त्यांचे पती आणि त्यांची बहीण सगुणाबाई शिरसागर यांच्याकडून शिक्षण घेतले.
शिक्षणाचे महत्त्व पाहून सावित्रीबाईंनी ( Savitribai Phule) पुण्यातील मुलींना शिक्षण देण्याचे काम स्वत:वर घेतले. ज्योतिराव फुले आणि सगुणाबाई यांच्यासोबत तिने १८४८ मध्ये पुण्यातील भिडे वाड्यात मुलींसाठी पहिली शाळा सुरू केली.
Savitribai Phule यांचे शिक्षण
स्वतःचे शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर सावित्रीबाई फुले पुण्यात मुलींना शिकवू लागल्या. क्रांतिकारी स्त्रीवादी सगुणाबाई यांच्या प्रेरणेने, तिने आणि ज्योतिराव फुले यांनी भिडे वाडा, पुणे येथे स्वतःची शाळा स्थापन केली, ज्यात गणित, विज्ञान आणि सामाजिक अभ्यास या विषयांचा अभ्यासक्रमात समावेश केला.
1851 च्या अखेरीस, सावित्रीबाई आणि ज्योतिराव फुले पुण्यात मुलींसाठी तीन स्वतंत्र शाळा चालवत होते, एकत्रितपणे सुमारे 150 विद्यार्थ्यांची नोंदणी करत होते. त्यांच्या शाळांमध्ये अवलंबलेल्या शिक्षण पद्धती सरकारी शाळांपेक्षा अधिक प्रभावी मानल्या जात होत्या, ज्यामुळे मुलांच्या तुलनेत मुलींची पटसंख्या जास्त होती.
दुर्दैवाने, सावित्रीबाई आणि ज्योतिराव फुले यांना पुराणमतवादी स्थानिक समुदायांकडून लक्षणीय प्रतिकाराचा सामना करावा लागला. विशेषतः सावित्रीबाईंना त्यांच्या शाळेत जाताना अनेकदा शारिरीक आणि शाब्दिक अत्याचाराला सामोरे जावे लागले, परंतु मुलींना शिक्षण देण्यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले.
खेदाची गोष्ट म्हणजे, सावित्रीबाई आणि ज्योतिराव फुले यांच्या उपक्रमांना पुराणमतवादी समाजाकडून तीव्र विरोध झाला. सनातनी टीकेपासून स्वतःला वाचवण्यासाठी सावित्रीबाईंनी अनेकदा अतिरिक्त साडी घातली, तिच्या क्रांतिकारी विचारांमुळे त्यांना शारीरिक आणि शाब्दिक हल्ल्यांना सामोरे जावे लागले. ती आणि ज्योतिराव फुले ज्योतिरावांच्या वडिलांच्या घरी राहत होते, कारण 1839 मध्ये त्यांना ज्योतिरावांच्या कार्याला सामाजिक नापसंतीमुळे त्यांचे घर सोडावे लागले.
सावित्रीबाई फुले यांचे शिक्षण आणि महिलांच्या हक्कांबद्दलचे समर्पण त्यांना भारताच्या इतिहासात एक ट्रेलब्लेझर बनवते आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी मार्ग दाखवते.
ज्योतिरावांच्या वडिलांचे घर सोडल्यानंतर फुले हे जोतीरावांचे मित्र उस्मान शेख यांच्या कुटुंबासोबत राहू लागले. येथेच तिची जवळची मैत्रीण आणि सहकारी फातिमा बेगम शेख हिच्याशी भेट झाली. शेख यांचे प्रमुख विद्वान भाऊ नसरीन सय्यद यांच्या म्हणण्यानुसार, “फातिमा शेख यांना आधीच वाचन आणि लेखन कसे करावे हे माहित होते. उस्मान, जो ज्योतिबाचा मित्र होता, त्याने फातिमाला शिक्षक प्रशिक्षण अभ्यासक्रम घेण्यासाठी प्रोत्साहित केले. ती सावित्रीबाईंसोबत गेली आणि दोघांनी मिळून बॅचलर डिग्री मिळवली. त्या भारताच्या पहिल्या मुस्लिम महिला शिक्षिका झाल्या.”
1849 मध्ये सावित्रीबाई आणि ज्योतिराव फुले यांनी शेख यांच्या घरी शाळा उघडली. १८५० च्या दशकात, सावित्रीबाई आणि ज्योतिराव फुले यांनी दोन शैक्षणिक ट्रस्ट स्थापन केले: अस्पृश्य आणि स्त्रियांसाठी शिक्षणाचा प्रसार करण्याच्या उद्देशाने पुणे आणि महाराष्ट्रातील मूळ स्त्री शाळा. दोन्ही ट्रस्टने अनेक शाळांचा समावेश केला, ज्याचे नेतृत्व सुरुवातीला सावित्रीबाई फुले आणि नंतर फातिमा शेख यांनी केले.
Savitribai Phule यांच्या वैयक्तिक जीवनाबद्दल पाहुयात.
सावित्रीबाई आणि ज्योतिरावांना जैविक मूल नव्हते. ब्राह्मण विधवेच्या पोटी जन्मलेला मुलगा यशवंतरावांना त्यांनी दत्तक घेतल्याचे सांगितले जाते. तथापि, या दाव्याचे समर्थन करण्यासाठी कोणतेही ठोस पुरावे नाहीत. यशवंतरावांचे लग्न होणार असताना विधवेच्या घरी जन्म झाल्यामुळे कोणीही त्यांना मुलगी द्यायला तयार नव्हते. म्हणून, फेब्रुवारी 1889 मध्ये, सावित्रीबाईंनी त्यांचे सहकारी दयानोबा ससाणे यांच्या मुलीशी त्यांचे लग्न लावले.
1897 मध्ये, नालासोपाराजवळ बुबोनिक प्लेगच्या उद्रेकादरम्यान, सावित्रीबाई आणि त्यांचा दत्तक मुलगा यशवंत यांनी जगभरातील साथीच्या आजाराने प्रभावित झालेल्यांवर उपचार करण्यासाठी एक क्लिनिक उघडले. पांडुरंग बाबाजी गायकवाड यांच्या मुलाला प्लेगपासून वाचवण्याच्या प्रयत्नात सावित्रीबाईंनी वीरतापूर्वक स्वतःचे बलिदान दिले. बाबाजी गायकवाड यांच्या मुलाला मुंडवा या महार वस्तीबाहेर प्लेग झाला आहे हे कळल्यावर सावित्रीबाईंनी त्याच्याकडे धाव घेतली आणि त्याला पाठीवर घेऊन रुग्णालयात नेले. या प्रक्रियेत, ती प्लेगला बळी पडली आणि 10 मार्च 1897 रोजी रात्री 9:00 वाजता तिचे निधन झाले.
त्यांच्या कविता आणि इतर काही
सावित्रीबाई फुले या लेखिका आणि कवयित्रीही होत्या. तिने 1854 मध्ये काव्य फुले आणि 1892 मध्ये बावन काशी सुबोध रत्नाकर प्रकाशित केले. तिने “जा, शिक्षण मिळवा” नावाची कविता लिहिली, जे अत्याचारित व्यक्तींना शिक्षणाद्वारे स्वतःला मुक्त करण्यासाठी प्रोत्साहित करते. तिच्या अनुभवांचा आणि कामाचा परिणाम म्हणून ती एक उत्साही स्त्रीवादी बनली. महिलांच्या हक्कांशी संबंधित समस्यांबाबत जागरुकता निर्माण करण्यासाठी त्यांनी महिला सेवा संस्था स्थापन केली. सर्व महिलांना एकाच चटईवर एकत्र बसवून समानतेचे प्रतीक म्हणून त्यांनी जातीपात किंवा कोणत्याही प्रकारच्या भेदभावापासून मुक्त महिलांसाठी बैठकीचे ठिकाण बोलावले. ती भ्रूणहत्या विरोधी कार्यकर्ती होती आणि तिने “बाल्हत्य प्रतिबंधक गृह” नावाचा निवारा उघडला, जिथे ब्राह्मण विधवा सुरक्षितपणे जन्म देऊ शकत होत्या आणि त्यांची इच्छा असल्यास त्यांच्या मुलांना तिथे सोडू शकतात. तिने बालविवाहाच्या विरोधातही प्रचार केला आणि विधवा पुनर्विवाहाला पाठिंबा दिला.
पती ज्योतिरावांना लिहिलेल्या पत्रात सावित्रीबाईंनी एका खालच्या जातीतील स्त्रीशी संबंध ठेवल्यामुळे गावकऱ्यांनी बेदम मारहाण केलेल्या मुलाची कहाणी सांगितली. जेव्हा तिने हस्तक्षेप केला तेव्हा तिला त्यांच्या प्राणघातक योजनेबद्दल कळले. तिने लिहिले, “मला त्यांच्या खुनी योजनेबद्दल कळले. ब्रिटीश कायद्यांतर्गत प्रेमिकांच्या हत्येचे गंभीर परिणाम सांगून मी त्यांचा सामना केला. माझे ऐकल्यानंतर त्यांनी त्यांचे मत बदलले.”
Savitribai Phule यांचा वारसा
सावित्रीबाई फुले यांचा वारसा आजही साजरा केला जातो आणि त्यांनी मुली आणि महिलांच्या शिक्षणासाठी केलेले कार्य अत्यंत आदरणीय आहे. तिने बी.आर. आंबेडकर आणि अण्णाभाऊ साठे, शोषित वर्गासाठी प्रतीक बनले आहेत. मानवी हक्क अभियानाच्या स्थानिक शाखा अनेकदा तिच्या वाढदिवसानिमित्त मिरवणूक काढतात. 1983 मध्ये पुणे महापालिकेने तिच्या सन्मानार्थ स्मारक उभारले. 10 मार्च 1998 रोजी इंडिया पोस्टने तिच्या सन्मानार्थ टपाल तिकीट जारी केले. तिची जयंती, 3 जानेवारी हा दिवस “बालिका दिवस” (बालिका दिन) म्हणून संपूर्ण महाराष्ट्रातील शाळांमध्ये, विशेषतः मुलींसाठी साजरा केला जातो. 2015 मध्ये पुणे विद्यापीठाचे नामकरण सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ असे करण्यात आले. 3 जानेवारी 2017 रोजी, Google ने तिचा 186 वा वाढदिवस Google Doodle सह साजरा केला.
Join our Telegram and WhatsApp channels dedicated to studying and preparing for the MPSC, UPSC and Banking exams. Stay ahead in your exam journey with valuable insights, expert tips and comprehensive study materials. Let’s achieve success together!
MPSC, UPSC आणि Banking परीक्षांचा अभ्यास आणि तयारी करण्यासाठी आमच्या समर्पित Telegram आणि WhatsApp चॅनेलमध्ये सामील व्हा. मौल्यवान अंतर्दृष्टी, तज्ञांच्या टिप्स आणि सर्वसमावेशक अभ्यास सामग्रीसह तुमच्या परीक्षेच्या प्रवासात पुढे रहा. चला एकत्र यश मिळवूया!
Telegram Channel || WhatsApp Channel